عقد ضمان چیست؟ اقسام و شرایط آن
در اکثر مواقع افرادی که پولی به دیگری قرض می دهند یا به نوعی طلبکار تلقی می‌شوند همیشه با این نگرانی ها و مشکلات مواجه هستند که مبادا پول خود را در موعد مقرر دریافت نکند یا اصلاً بدهکار پولی را بابت طلبشان به آنها پرداخت نکند به همین دلیل قانونگذار سعی کرده است برای رفع این نگرانی ها و جلوگیری از مشکلاتی که به تبع آن ایجاد می شود عقد ضمان را وضع کند که بر اساس آن به طلبکار تضمین داده میشود که میتواند پولش را در وقت مقرر دریافت نماید.
ضمانت در لغت به معنای ضامن شدن، کفیل شدن و به عهده گرفتن چیزی است و در اصطلاح حقوقی به معنای عقد ضمان است قانونگذار در ماده ۶۸۴ قانون مدنی بیان میکند که عقد ضمان عبارت است از اینکه شخصی مالی را که بر ذمه دیگری است به عهده بگیرد با توجه به این تعریف می توان گفت ضمانت یکی از انواع عقد محسوب میشود طبق ماده ۸۳۰ قانون مدنی عقد عبارت است از اینکه یک یا چند نفر در مقابل یک یا چند نفر دیگر تعهد به امری می‌کنند و تمام اوضاع و احوال موضوع فقط باید به رضایت و اختیار و توافق طرفین انجام شود.
عقد ضمان دارای دو معنای عام و خاص می باشد عقد ضمان در معنای عام عقدی است که برای تعهد به مال و نفس تشریح شده است که شامل عقد حواله و کفالت هم میشود اما عقد ضمان در معنای خاص تعهد به مال است و اینکه شخصی مالی را که در ذمه دیگری است به عهده میگیرد.
عقد ضمان به دو صورت ممکن است باشد:
۱. ضمانی که در آن نقل ذمه به ذمه اتفاق می‌افتد .
۲. ضمانی که در آن ضم ذمه به ذمه اتفاق می افتد.
۱. اکثر فقهای امامیه معتقدند هنگامی که عقد ضمان منعقد میشود ذمه فرد بدهکار نسبت به طلبکار بطور کلی ساقط میشود و ذمه ضامن مشغول میشود و به عهده او قرار میگیرد که در این صورت بدهکار دیگر به طلبکار هیچ دینی ندارد اما به ضامن متعهد خواهد بود. طبق ماده ۶۹۸ قانون مدنی قانونگذار هم به پیروی از فقه امامیه همین نظر نقل ذمه به ذمه را پذیرفته است، ضمان به این معنا را ضمان عقدی میگویند که در ایجاب قبول وجود دارد ایجاب از جانب ضامن و قبول از جانب مضمون له یا طلبکار.
۲. اما فقهای اهل سنت معتقدند هنگامی که عقد ضمان منعقد میشود ضم ذمه به ذمه اتفاق می افتد یعنی با انعقاد عقد ضمان بدهکار بری ذمه نمیشود بلکه علاوه بر اینکه ذمه او در مقابل طلبکار مشغول است ذمه ضامن هم در مقابل طلبکار مشغول خواهد بود .
اوصاف عقد ضمان
عقد ضمان معوض است:
عقد ضمان عقدی معوض است و تعهد ضامن و ساقط شدن دین مضمون عنه از ضامن در برابر یکدیگر با هم انجام میشود .
عقد ضمان تبعی است:
عقد ضمان عقدی تبعی است و مبنای آن دین مضمون عنه به طلبکار است.
عقد ضمان مسامحه ای است:
یعنی هدف از انعقاد زمان این است که دین بدهکار یا مضمون الان پرداخته شود و طلبکار پولش را دریافت کند از این عقد جنبه کسب درآمد یا سودجویی ندارد به همین دلیل آن عقد مسامحه ای گفته میشود
عقد ضمان عقدی لازم است:
بر اساس ماده ۷ ۱۰۱ قانون مدنی در زمان عقد لازم است یعنی ضامن با مضمون له نمی‌توانند آن را فسخ کند اما در این مورد استثنایی هم وجود دارد که در ماده ۶۹۰ قانون مدنی آمده است اگر مضمون له در وقت زمان به عدم تمکن ضامن جاهل باشد می تواند عقد را فسخ کند همچنین اگر حق فسخ نسبت به دین مضمون له وجود داشته باشد یا از مقررات اخذ تخلف شود هم حق فسخ وجود دارد.
رضایی بودن عقد ضمان:
عقد ضمان فقط به رضایت طرفین یعنی ضامن و طلبکار نیاز دارد و به هیچگونه تشریفات دیگری نیاز ندارد و صرف تراضی این دو برای انعقاد عقد کافی می باشد و طبق ماده ۶۸۵ قانون مدنی در عقد ضمان رضایت مضمون عنه یا بدهکار شرط نیست.
عقد ضمان عقدی عهدی است:
عقد عهدی عقدی است که نتیجه بلا واسطه و مستقیم آن ایجاد تعهد است و عقد ضمان هم جزو عقود عهدی محسوب میشود زیرا بلافاصله بعد از انعقاد عقد ضمان برای ضامن تعهدی برای پرداخت دین بدهکار ایجاد میشود.
عناصر عقد ضمان
عقد ضمان متشکل از ضامن مضمون له و مضمون عنه می‌باشد.
ضامن
برای انعقاد عقد ضمان لازم است شخصی که خود بری ذمه است یعنی دینی بر گردنش نیست بیاید و پولی که بدهکار باید به طلبکار بدهد را ضمانت بکند یا به عبارتی پرداخت دین بدهکار را نسبت به طلبکار عهده دار شود که بدان شخص ضامن می گویند.ماده ۶۸۶ قانون مدنی که بیان میکند:《ضامن برای معامله باید اهلیت داشته باشد》یعنی یعنی ضامن باید عاقل، بالغ، رشید و مختار باشد.
مضمون له: مضمون له شخصی است که عقد به نفع او منعقد می شود به مضمون له طلبکار یا دائن هم می گفته می شود.
مضمون عنه: شخصی است که ضامن از طرف او پرداخت مال را ضمانت می کند به مضمون عنه بدهکار یا مجنون هم گفته میشود.
شرایط مورد عقد ضمان
عقد ضمان همچون سایر عقود دارای شرایط اساسی عقود است اما قانون گذار یکسری شرایط ویژه ای هم برای مورد ضمان در نظر گرفته است :
۱. مورد ضمان باید مال باشد و فرقی نمیکند عین باشد یا منفعت .
۲. مورد ضمان باید در ذمه باشد بدلیل اینکه عقد ضمان مبتنی بر مقل ذمه به ذمه است پس تا در ذمه نباشد منتقل نمیشود.
۳. مورد ضمان باید معین باشد چونکه ضمانت یکی از چند دین در صورت وجود تردید باطل است.
منجز بودن عقد ضمان
منجز در مقابل تعلیق قرار دارد و به معنای این است که انعقاد عقد را معلق به امر دیگری نماییم و قانون گذار در ماده ۶۹۹ قانون مدنی بیان میکند که تعلیق در عقد ضمان موجب بطلانعقد میشود یعنی مثلا اگر ضامن بگوید که اگر مدزون دین را پرداخت نکرد من ضامن میشوم، این تعلیق در انعقاد در عقد ضمان است که موجب بطلان عقد میشود. اما در انتهای همان ماده بیان میکند که ضامن میتواند بطور منجز متعهد به پرداخت دین شود ولی التزام به تادیه را معلق به شرایطی دیگر نماید.
اقسام عقد ضمان
ضمان عقدی:
همانطور که در چند سطر قبل اشاره کردیم و موضوع بحث مااست ضمانی است که در آن نقل ذمه به ذمه اتفاق می افتد یعنی هنگامی که منعقد میشود ذمه مضمون عنه(بدهکار) نسبت به مضمون له(طلبکار) بری میشود و ذمه ضامن نسبت به مضمون له مشغول میشود. ضمان عقدی نیاز به ایجاب و قبول دارد ایجاب از سوی ضامن و قبول از سوی مضمون له.
ضمان معاوضی:
در ضمان معاوضی هم باعقد ایجاد میشود و تنها تفاوت اش با ضمان عقدی این است که نتیجه مستقیم و بلاواسطه ضمان عقدی تعهد است اما در ضمان معاوضی نتیجه مستقیم آن تملیک یا انتقال مالکیت است و نتیجه غیر مستقیم آن تعهد است و در عقود مطرح میشود که در آن عوض و معوض وجود دارد. در عقود معوض تعهد هر یک از ۲ طرف عقد در مقابل عین دریافتی تعهد به دادن عوض معین است و به این تعهد ضمان معاوضی گفته میشود.
ضمان قهری:
ضمان قهری عبارت است از مسئولیت انجام کاری یا جبران ضرری بدون وجود هرگونه قرارداد و عقدی بین افراد، به صورت غیر قرار دادی و به حکم شرع و قانون حاصل می‌گردد.
و اما یک تقسیم بندی دیگری که در مورد عقد ضمان بتوان انجام داد تقسیم عقد ضمان بر اساس حال و مدت دار بودن دین و ضمانت است که در این صورت به چهار دسته تقسیم میشود:
۱. دین حال باشد و ضمانت مدت دار
۲. دین مدت دار باشد و ضمانت حال
۳. دین و ضمانت حال باشند
۴. دین و ضمانت مدت دار باشند
در همه این چهار صورت عقد ضمان صحیح است .
ملاک رجوع ضامن به مضمون عنه:
طبق ماده ۷۱۶ قانون مدنی اگر ضومن اذن در ضمان داشته باشد فرقی نمیکند ضامن حال ضمانت کرده باشد یا مدت دار در هر صورت زمانی میتواند به مضمون عنه مراجعه کند که دین را ادا کرده باشد البته قانون گذار در انتهای همین ماده بیان میکند که ضامن اگر ضمانت موجل باشد و مضمون عنه هم اذن در ضمان موجل داده باشد در این حتی اگر ضامن زودتر از موعد سررسید دین را بپردازد حق مراجعه به مضمون عنه را ندارد تا زمانی که زمان سررسید فرا برسد.
